Giải mã thông điệp "Apple has a plan": mục đích cao thượng, động cơ thấp kém!

Cách đây khoảng 1 tuần, trên kênh Youtube của Apple đã đăng tải một đoạn video dài hơn một phút với thông điệp “Apple has a plan” mang đầy tính trách nhiệm liên quan đến chủ đề “bảo vệ môi trường”. Đây không phải lần đầu tiên, “Quả táo cắn dở” đề cập đến vấn đề này. Kể từ sự kiện ra mắt iPhone 12 vào tháng 10 năm 2020 cho đến nay, Apple đã không ít lần nhấn mạnh với người dùng về việc công ty đang có những chính sách và hành động hướng đến phát triển bền vững, có trách nhiệm hơn với xã hội. Trang chủ của Apple cũng có hẳn một trang riêng nói về những vấn đề môi trường.

Hiện tượng biến đổi khí hậu toàn cầu, thiên tai, và những vấn đề về môi trường khác vẫn đề tài nhức nhối trong nhiều năm nay. Bản thân Apple cùng với những công ty công nghệ khác đều nằm trong nhóm gây ảnh hướng lớn đến môi trường. Sức ép về trách nghiệm đặt trên vai của họ chắc chắn không hề nhỏ. Để có khả năng đi “đường dài”, sẽ không lạ gì nếu chúng ta thấy Apple và những công ty lớn khác đang làm những điều mà chính họ cũng quảng cáo là mình đang ra sức để bảo vệ những gì mà nền công nghiệp của họ đã phá hủy. Bởi vì đến cuối cùng thì nếu họ không thực hiện điều đó thì họ cũng chẳng còn lại gì để sản xuất nữa.

Bảo vệ môi trường có thể là những hành động rất nhỏ nhặt giống như việc bỏ rác đúng nơi quy định vậy. Tuy nhiên, đứng dưới góc độ của những người đang nhúng tay vào những công việc gây tổn hại đến môi trường một cách trực tiếp hay gián tiếp thì những điều họ làm cần phải lớn lao hơn thế rất nhiều lần. Là một công ty chuyên sản xuất hàng loạt những thiết bị công nghệ với vô vàn các chuỗi cung ứng, lắp ráp phần cứng ở khắp nơi trên thế giới. Mỗi năm, Apple tiêu tốn hàng tỷ tỷ những chi tiết lớn nhỏ được sản xuất từ hàng trăm ngàn vật chất khác nhau.

Có lẽ, chẳng cần đến những cái đầu khủng khiếp, chúng ta cũng đều có thể nhìn ra được mức độ ảnh hưởng cực lớn từ những hoạt động sản xuất này mang lại. Với quy mô đó, để mang lại sự cân bằng cần thiết cho môi trường, những gì Apple phải làm là không hề nhỏ. Trên thực tế, họ cũng đã âm thầm gánh vác trách nhiệm này trong suốt nhiều năm qua nhưng có lẽ vì lý do nào đó mà những thông điệp này lại được nhấn mạnh xuyên suốt trong những sự kiện gần đây của Apple. Cách giải thích thấu tình đạt lý nhất trong ngữ cảnh này đó chính là “Apple has a plan”

Tính quan trọng của thời điểm

Apple là một công ty Marketing, thứ họ muốn cuối cùng là hình ảnh đẹp trong mắt người tiêu dùng, thu hút bằng các sản phẩm mới và lợi nhuận. Tính thời điểm của “Has a Plan” cũng rất quan trọng. Mình tự hỏi là tại sao Apple lại có hẳn một video và một landing page về vấn đề này ở thời điểm hiện tại? Thực ra mình cũng đã đoán được vài phần.

Thứ nhất, Apple đang phải chịu sức ép từ nhiều phía khi cắt giảm phụ kiện trong hộp của thế hệ iPhone mới. Sức ép này đến từ phía người dùng, từ dư luận, từ những nhà phân tích, mọi thứ đều chỉ ra họ muốn kiếm thêm lợi nhuận. Dù chỉ 5% số lượng người mua iPhone mua thêm AirPods (tính toán trong năm 2018), Apple đã thu về tới 700 triệu lợi nhuận và con số đó sẽ tăng thêm khi không có sẵn một chiếc tai nghe nào, không có củ sạc cũng tương tự như vậy.

Việc mua riêng bộ sạc hoặc tai nghe khiến tỉ lệ rác thải và khí nhà kính tiếp góp vào môi trường. Những thông số mà Apple dự kiến "có lợi" cho môi trường ở sự kiện trước không hoàn toàn thiết phục. Hãng cho rằng, số lượng thiết bị gia tăng trong mỗi kiện hàng sẽ giảm thiểu lượng khí thải khi giảm tiêu thụ năng lượng khi vận chuyển. Nhưng “Việc vận chuyển đến các cửa hàng dựa trên nhu cầu. Mật độ lấp đầy của một pallet có thể phụ thuộc vào số lượng điện thoại mà một nhà bán lẻ nghĩ rằng họ sẽ bán được và xem xét xem liệu còn trống bao nhiêu không gian trên mỗi kiện. Vì vậy, bao bì nhỏ hơn không nhất thiết dẫn đến giảm đáng kể lượng khí thải do vận chuyển". Sara Behdad - Phó Giáo sư Khoa học Kỹ thuật môi trường tại Đại học Florida cho biết.

Chẳng ai hiểu rõ việc Apple làm vậy có bảo vệ môi trường được hay không ngoại trừ chính họ và làm cách nào để giải thích được "giải pháp toàn diện" để phục vụ cho mục đích "có thể cả lợi nhuận, có thể cả vì môi trường" là Has a Plan.

Thứ hai, tình hình khan hiếm linh kiện bán dẫn trong thời gian vừa qua chắc chắn đã khiến cho Apple tốn không ít công sức (và cả chi phí) để có thể đảm bảo được nguồn cung đến từ các xưởng đúc chính của họ như các fab 5nm của TSMC. Trong thời gian tới, dự kiến Apple cũng có thể phải bỏ ra số tiền không hề nhỏ để tiếp tục giành lợi thế trước những vị khách hàng khác của các nhà máy bán dẫn. Khi đó, họ cần một lý do đủ sức thuyết phục cho việc tăng giá bán sản phẩm. Thay vì giải thích với khách hàng rằng chúng tôi đang phải nhập nguyên liệu đầu vào với giá cao để đảm bảo nguồn cung, lý do bảo vệ môi trường chắc chắn sẽ mang lại nhiều giá trị thương hiệu hơn cho họ bên cạnh việc giải quyết bài toán lợi nhuận cho công ty. Một nước đi vô cùng hợp lý để có được sự đồng thuận của tất cả mọi người. 

Chương trình bảo vệ môi trường của Apple không phải là làm cho có, nhưng...

Trong bản báo cáo của Apple dài cả trăm trang về những hành động của họ với môi trường. Có ba hạng mục lớn đáng lưu tâm: Biến đổi khí hậu, khai thác tài nguyên và sử dụng hóa chất.

Đối với hạng mục biến đổi khí hậu, mục tiêu chủ yếu của Apple ở hạng mục này là giảm thiểu lượng CO2 gây hiệu ứng nhà kính, nguyên nhân trực tiếp của sự nóng lên toàn cầu, biến đổi quy luật thời tiết và tần suất xảy ra của các loại thiên tai. Để giảm lượng CO2 trong quá trình sản xuất các sản phẩm, Apple cũng đưa ra những báo cáo dài với hàng loạt những số liệu khác nhau. Nhưng toàn bộ lượng thông tin đó có thể tựu chung lại với hai từ “cắt giảm nguyên liệu” mà thôi. Cắt giảm ở đây có thể hiểu theo ý nghĩa tích cực là thiết kế của Apple có thể sẽ thông minh hơn, bớt cồng kềnh hơn để có thể tối ưu được lượng nguyên liệu sản xuất. Cắt giảm ở đây cũng có nghĩa là thay thế những nguyên liệu có quy trình sản xuất có nhiều khí thải bằng những nguyên liệu hoặc quy trình khác ít khí thải hơn thông qua việc tìm kiếm và đặt ra những tiêu chuẩn mới cho các nhà cung cấp.

Tuy nhiên, đấy chỉ là viễn cảnh tươi đẹp mà chúng ta có thể tưởng tượng ra. Nỗ lực để tìm được một chất liệu đủ khả năng thay thế cho những chất liệu đang được dùng ở thời điểm hiện tại là tương đối khó khăn. Nếu dễ dàng thì có lẽ không chỉ Apple mà nhiều cái tên khác cũng đã có thể áp dụng chúng từ rất lâu rồi. Sự khó khăn trong cách tiếp cận những nguồn nguyên liệu mới “lành mạnh” hơn đến từ hai yếu tố chính là tính khả thi và chi phí cao. Chỉ cần xuất hiện một trong hai thì nhiều khả năng lý tưởng cắt giảm khí thải nhà kính thông qua nguyên liệu cũng khó mà thành công.

Khi nói đến từ “cắt giảm” mình còn liên tưởng đến một động thái mà Apple vừa thực hiện ngay trong thời gian vừa qua đó là việc không cung cấp củ sạc trên những chiếc iPhone. Một là bớt được nguyên liệu sản xuất củ sạc, hai là bớt được cả nguyên liệu dùng để đóng gói chúng. Nhưng liệu hai thứ đó có gây ra nhiều khí thải nhà kính và đáng bị cắt giảm hay không thì chỉ những người trong cuộc mới biết được.

Đối với hạng mục thứ hai là khai thác tài nguyên, ai cũng biết rằng tài nguyên trên trái đất thì có hạn và trách nhiệm của Apple theo như bản báo cáo là chính là việc sử dụng nguồn tài nguyên đó sao cho hiệu quả nhất có thể. Theo kế hoạch, Apple sẽ sử dụng phần lớn nguyên vật liệu có khả năng tái chế và tái tạo trong quá trình sản xuất và đóng gói thiết bị tạo thành một chu trình tuần hoàn khép kín. 

Tại đó, những sản phẩm của Apple sẽ được tạo nên bởi nguồn nguyên liệu đầu vào là các vật liệu tái chế. Điều này cũng đã được Apple nhấn mạnh ở mỗi sản phẩm ra mặt trong sự kiện Spring Loaded vừa qua. Quá trình nghiên cứu, thiết kế và phát triển sản phẩm cũng như quy trình sản xuất của Apple sẽ tối ưu hoá được nguồn vật liệu tái chế này, tránh lãng phí, và có khả năng thu hồi sau quá trình sử dụng để trở thành nguồn nguyên liệu cho các chuỗi cung ứng vật liệu tái chế của Apple. Đồng thời, Apple cũng rất khôn ngoan khi cam kết rằng quá trình tối ưu hoá nguyên liệu sản xuất của mình sẽ tăng cường tuổi thọ và kéo dài vòng đời cho sản phẩm.

Xét trên lý thuyết, đó là một kế hoạch tuyệt vời cho quá trình phát triển bền vững và lâu dài mà Apple vạch ra. Sản phẩm Apple thì đến cuối đời vẫn quay trở lại, được bóc tách, chế biến và trở thành sản phẩm Apple một lần nữa. Tuy nhiên, trong kế hoạch này có quá nhiều lỗ hổng ở từng nút cho thấy tính khả thi của chúng hay thậm chí là những nguy cơ tiềm ẩn nếu như công ty này vẫn “cố đấm ăn xôi” để thực hiện kế hoạch này. 

Đầu tiên là nguồn cung ứng về các vật liệu tái chế phục vụ mục tiêu sản xuất của Apple. Trong khuôn khổ sự kiện Spring Loaded, lần đầu tiên chúng ta thấy Apple nói về những sản phẩm của họ được làm từ vật liệu tái chế ví dụ như phần vỏ nhôm cho iPad Pro hay iMac chẳng hạn. Mình cũng đã khá ngạc nhiên trước thông tin này. Không phải vì vật liệu tái chế sẽ làm những sản phẩm của Apple bị rẻ tiền đi mà là nguồn cung về nhôm tái chế của Apple đến từ đâu và tại sao đến bây giờ họ mới thực hiện điều này. 

Nhìn chung, việc gom góp tất cả những phế phẩm để đưa vào một hệ thống tái chế cho tới khi ra được vật liệu cuối cùng đủ phẩm chất để quay lại nút mở đầu trong quy trình sản xuất đồ công nghệ chắc chắn không phải là điều dễ dàng. Trong danh mục 14 loại vật liệu tái chế của Apple, có những thứ rất dễ để thu hồi và cũng có những thứ ngược lại. Hãy thử tưởng tượng việc khai thác một loại vật liệu nào đó từ một mỏ với hàm lượng lớn vật chất, và việc thu hồi lại chúng từng chút một từ những sản phẩm đã hết vòng đời của nó. Chúng ta đều biết được rằng tái chế là một quy trình vô cùng tốn kém, phức tạp và thậm chí là độc hại. Hai trong ba yếu tố trên lại dẫn đến những hệ quả xấu và còn đi ngược lại ý định ban đầu Apple.

Đầu tiên là sự tốn kém, vật liệu tái chế đạt tiêu chuẩn sản xuất có thể sẽ không hề rẻ, đắt hơn nhiều so với vật liệu tự nhiên thu mua từ các nhà cung ứng. Khi đó, gánh nặng về giá trị sẽ được gán trực tiếp vào sản phẩm và người phải trả cho chúng chính là người dùng. Điều này cũng có một phần đúng vì bản thân người dùng cũng phải san sẻ phần nào với nhà sản xuất trong nhiệm vụ bảo vệ môi trường. Tuy nhiên xét cho cùng thì giá thành lại là rào cản chính để phần đông người dùng khó có thể tiếp cận được sản phẩm. 

Đối với yếu tố còn lại là mặt độc hại, để tách lọc các chi tiết đó không thể chỉ cần tác động của ngoại lực mà còn phụ thuộc nhiều vào các loại hoá chất bởi vậy, dù ít hay nhiều thì khi đã sử dụng hóa chất trong dây chuyền của mình, bản thân chúng đã có nguy cơ gây hại đến môi trường. Bản thân Việt Nam cũng đã có rất nhiều bài học về việc các nhà máy xả thải các chất hóa học độc hại ra sông, hồ gây ảnh hưởng đến môi trường và cả cuộc sống của những sinh vật sống xung quanh vì chất thải hoá học để xử lý chúng cũng không dễ dàng gì.

Một nghịch lý khác xảy ra ngay trên vòng tròn khép kín của việc sử dụng và tối ưu nguồn tài nguyên sản xuất thiết bị của Apple. Đó chính là vòng đời của sản phẩm. Nếu Apple đang nỗ lực tìm giải pháp để kéo dài tuổi thọ các sản phẩm của Apple. Nghe thì cực kì tốt cho môi trường khi hạn chế được rác thải công nghệ, bên cạnh đó thì người dùng sẽ có tâm lý an toàn hơn khi lựa chọn các sản phẩm Apple. Thậm chí thời gian lưu hành của nó ngoài thị trường có thể vượt quá vòng đời sản phẩm mà Apple dự tính. Nhưng khi đó thì số sản phẩm trở thành phế liệu sẽ ngày một ít không đủ để tái tạo một chu trình mới. Ngoài ra, xét trên quan điểm kinh doanh, Apple luôn mong muốn người dùng thay đổi các thiết bị cũ để mua thiết bị mới của họ, tuổi thọ sản phẩm kéo dài chẳng phải sẽ đi ngược lại với những giá trị mà công ty này vẫn thu được hay sao?

Thêm một điểm đáng nghi vấn nữa trong vòng tuần hoàn này của Apple đó là việc thu hồi những chiếc iPhone. Theo như mình quan sát, hành trình của một chiếc iPhone không chỉ qua tay một đời chủ. Nó có thể bị phân mảnh và rải rác khắp nơi trên thế giới. Và không phải chỉ có iPhone mà hầu hết các sản phẩm công nghệ đều có chung một xu hướng như trên. Vậy thì ai, công cụ nào sẽ đứng ra thu hồi những thiết bị của Apple. Hay ông đại gia này sẽ chơi lớn khi xây dựng hệ thống thu thập các thiết bị đã cũ của mình để đưa vào một hệ thống xử lý rác thải công nghệ chung nào đó? Vậy là lại tốn thêm nhiều tiền nữa rồi ngài Tim Cook ạ. Và hội đồng quản trị có lẽ sẽ không hài lòng với những khoản đầu tư vì môi trường liên tục như vậy đâu.

Có hai mục tiêu mà mình có phần đồng tình với Apple là việc sử dụng nước sạch tiết kiệm và năng lượng “xanh” như pin mặt trời và các cánh đồng cối xay gió điện. Nó giúp cho các nhà máy sản xuất thiết bị có thêm nguồn năng lượng sạch, giảm thiểu phụ thuộc vào các nhà máy điện gây ảnh hưởng lớn đến môi trường như nhà máy thuỷ điện, nhiệt điện và nhà máy điện nguyên tử.

Ở hạng mục thứ ba mà Apple đề cập đến, đó chính là việc sử dụng hoá chất trong các nhà máy sản xuất thiết bị của Apple. Trong đó, có rất nhiều kim loại nặng và gây hại trực tiếp đến sức khoẻ con người như Chì, Asen, các chất có tính phóng xạ như Bery và nhiều loại hoá chất khác. Ở hạng mục này, Apple chỉ đưa ra giải pháp về việc sử dụng các loại hoá chất một cách thông minh hơn, và cố gắng giảm thiểu chúng tới mức tối đa cho phép. 

Gánh nặng thuộc về ai

Mặc dù người vẽ ra một chương trình bảo vệ môi trường công phu và hoành tráng kia là Apple. Nhưng bạn có biết phần lớn những người phải tuân thủ và thực hiện chương trình này lại không phải là Apple. Trong toàn bộ quá trình sản xuất các thiết bị, từ đầu vào đến đầu ra, Apple thực sự chỉ trực tiếp tham gia vào quá trình thiết kế trong khi những đối tác được Apple lựa chọn sẽ thực hiện những công việc còn lại.

Nếu Apple đang thực hiện toàn diện và đầy đủ tất cả những hạng mục như ở trên. Điều đó đồng nghĩa với việc Apple sẽ phải thỏa hiệp với các đối tác của mình, khiến họ tuân thủ theo những gì mà thương hiệu này đưa ra. Như đã phân tích ở trên, để đạt được những hạng mục mà Apple đưa ra, chặng đường kế tiếp sẽ rất khó khăn.

Bên cạnh đó, hệ quả của những sản phẩm của Apple đi theo con đường bảo vệ môi trường là vấn đề về giá. Người dùng khó tiếp cận hơn khi giá của những sản phẩm Apple leo thang, nhưng nếu họ bắt buộc phải trang bị những sản phẩm của "Quả táo cắn dở" thì mình tin rằng phần đông cũng đều vui vẻ mà bỏ thêm tiền vì hành động chung để bảo vệ môi trường và bảo vệ cả túi tiền của Apple nữa!